توسط : ایران در تابستان ۱۴۰۴ با یکی از شدیدترین بحران‌های آبی تاریخ خود دست‌وپنجه نرم می‌کند و پایتخت این کشور، تهران، در مرکز این طوفان قرار دارد. مسعود پزشکیان، رئیس‌جمهور ایران، در دیدار با اعضای جبهه اصلاحات در تاریخ ۳۱ تیر ۱۴۰۴، با صراحت از وضعیت بحرانی منابع آبی و ناترازی‌های گسترده در کشور سخن گفت و هشدار داد که ادامه مسیر کنونی ممکن نیست. او با اشاره به تعطیلی سراسری تهران در روز چهارشنبه، اول مرداد ۱۴۰۴، به دلیل کمبود آب و برق و گرمای بی‌سابقه، از ضرورت تغییرات اساسی در سیاست‌های مدیریت منابع سخن گفت. این اظهارات، که بازتاب گسترده‌ای در شبکه‌های اجتماعی مانند ایکس داشته، زنگ خطری برای آینده زیست‌محیطی و اجتماعی ایران است.
پزشکیان در این نشست با لحنی صریح اعلام کرد: «ناترازی‌های فعلی جدی هستند. ما وارد یک ناترازی شدیم که در تمام زمینه‌ها در لبه پرتگاه قرار دارد.» او به‌ویژه به وضعیت منابع آبی تهران اشاره کرد و گفت: «تهران آب ندارد و اگر به این شکل پیش برویم، نخواهیم توانست که آب‌رسانی کنیم.» رئیس‌جمهور با تأکید بر ناپایداری زیست‌محیطی پایتخت، ایده جابه‌جایی پایتخت را که پیش‌تر نیز مطرح کرده بود، تکرار کرد و افزود: «ما امکان ادامه به این شکل را از نظر طبیعت نداریم. بین آنچه که از آسمان می‌بارد و آنچه که زیر زمین قرار دارد، با آنچه که ما نیاز و توقع کردیم، هیچ تناسبی وجود ندارد.» این اظهارات، که در پست‌های ایکس نیز بازتاب یافت، نشان‌دهنده عمق بحرانی است که تهران و کل کشور با آن مواجه‌اند. یکی از کاربران ایکس نوشت: «پزشکیان داره واقعی حرف می‌زنه. تهران دیگه نمی‌تونه این‌جوری ادامه بده!»
بحران آب تهران، که به گفته شرکت آب و فاضلاب استان تهران به پایین‌ترین سطح منابع آبی در یک قرن اخیر رسیده، نتیجه ترکیبی از عوامل متعدد است. کاهش بی‌سابقه بارندگی‌ها، که طبق گزارش سازمان هواشناسی در سال آبی ۱۴۰۳-۱۴۰۴ به کمتر از ۱۳۷ میلی‌متر (کاهش ۴۰ درصدی نسبت به میانگین بلندمدت) رسیده، خشکسالی‌های پنج‌ساله، و برداشت بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی، سدهای تهران را در وضعیت هشدار قرار داده است. سدهایی مانند لار (با تنها ۷ درصد ظرفیت)، لتیان و ماملو (با ۲۰ درصد پرشدگی و کاهش ۴۷ درصدی نسبت به سال گذشته) عملاً در آستانه خروج از مدار هستند. عباس علی‌آبادی، وزیر نیرو، در ۳۰ تیر ۱۴۰۴ این وضعیت را «بدترین شرایط منابع آبی تهران در ۱۰۰ سال اخیر» توصیف کرد.
فرونشست زمین، یکی دیگر از پیامدهای این بحران، به تهدیدی جدی برای زیرساخت‌های شهری و روستایی تبدیل شده است. پزشکیان در سخنان خود به نرخ‌های نگران‌کننده فرونشست در دشت‌های ایران اشاره کرد و گفت: «نشست‌های ۳۰ و ۴۵ سانتی‌متری فاجعه است؛ باید یکی، دو سانتی‌متر دغدغه باشد، نه ۴۰ سانتی‌متر.» طبق گزارش‌های رکنا، دشت‌هایی مانند ورامین، کاشان، اصفهان و کرمان با نرخ فرونشست سالانه تا ۲۵ سانتی‌متر مواجه‌اند، که ۹۰ برابر میانگین کشورهای توسعه‌یافته است. در تهران، دشت‌های جنوبی و مناطق اطراف پایتخت با فرونشست‌های شدید مواجه شده‌اند که به تخریب جاده‌ها، خطوط ریلی و حتی آثار تاریخی منجر شده است. مهدی زارع، استاد زمین‌شناسی، هشدار داده که این پدیده می‌تواند به «فروپاشی ملی» منجر شود اگر اقدامات فوری انجام نشود.
این بحران تنها به تهران محدود نیست. ۲۵ استان و ۵۳ شهر ایران با تنش آبی مواجه‌اند و استان‌های جنوبی مانند خوزستان، که دمای آن در تابستان ۱۴۰۴ از ۵۰ درجه سانتی‌گراد فراتر رفته، با مشکلات شدید کمبود آب شرب و کشاورزی دست‌وپنجه نرم می‌کنند. در خوزستان، کشت نیشکر و پساب‌های شور ناشی از آن، منابع آبی را بیش از پیش تحت فشار قرار داده و اعتراضات کشاورزان را برانگیخته است. عزت‌الله رئیسی اردکانی، پدر علم هیدروژئولوژی ایران، در تیر ۱۴۰۴ اعلام کرد که ذخایر آبی برای سال‌های خشکسالی دیگر وجود ندارد و کشاورزی کشور کاملاً به بارندگی سالانه وابسته شده است.
تعطیلی اول مرداد ۱۴۰۴، که به دلیل گرمای بی‌سابقه (تا ۴۸ درجه در تهران) و کمبود برق و آب اعمال شد، تنها یکی از اقدامات اضطراری دولت بود. فاطمه مهاجرانی، سخنگوی دولت، هشدار داد که در صورت ادامه این روند، تعطیلی‌های بیشتری در راه خواهد بود. این تصمیم، که در استان‌هایی مانند قم، بوشهر و هرمزگان نیز اجرا شد، نشان‌دهنده عمق ناترازی‌های زیرساختی است. طبق داده‌های وزارت نیرو، ناترازی برق کشور در سال ۱۴۰۴ به ۲۰,۰۰۰ مگاوات رسیده و کاهش تولید برق‌آبی به دلیل کم‌آبی سدها، این بحران را تشدید کرده است.
پزشکیان با انتقاد از سیاست‌های گذشته، وضعیت کنونی را نتیجه «سال‌ها انباشت مشکلات و قوانین ناکارآمد» دانست و گفت: «همه قوانینی که نوشته شده‌اند، یک منحنی به طرف پایین هستند.» او بر لزوم مدیریت علمی و بازنگری در الگوی مصرف تأکید کرد، پیشنهادی که کارشناسان نیز بارها مطرح کرده‌اند. بنفشه زهرایی، استاد مدیریت منابع آب دانشگاه تهران، در تیر ۱۴۰۴ هشدار داد که ایران تنها دو تا سه هفته فرصت دارد تا از یک فاجعه آبی جلوگیری کند. او سناریوی «آخرالزمانی» را برای آینده منابع آبی کشور پیش‌بینی کرد.
کاربران در ایکس نیز به این بحران واکنش نشان داده‌اند. یکی از کاربران نوشت: «تهران داره از بی‌آبی و گرما خفه می‌شه، ولی هنوز داریم دنبال راه‌حل‌های موقتیم!» دیگری افزود: «جابه‌جایی پایتخت شاید تنها راه باشه، ولی کی قراره این تصمیم بزرگ رو بگیره؟» با این حال، برخی کاربران به نبود برنامه‌های بلندمدت انتقاد دارند و معتقدند که انتقال آب از سدهایی مانند طالقان، که خود با کم‌آبی مواجه‌اند، تنها «انتقال بحران» است.
برای عبور از این بحران، کارشناسان راهکارهایی مانند اصلاح الگوی کشت، بازچرخانی آب، توقف پروژه‌های بدون ارزیابی زیست‌محیطی و مدیریت برداشت از چاه‌های زیرزمینی را پیشنهاد می‌کنند. اعظم بهرامی، پژوهشگر محیط‌زیست، تأکید کرده که حل بحران آب نیازمند یک نهاد ملی مستقل و مشارکت عمومی است. در همین حال، مهدی پیرهادی، رئیس کمیسیون سلامت شورای شهر تهران، از برنامه‌های شهرداری برای استفاده از پساب و ایجاد مخازن ذخیره آب خبر داد، اما اذعان کرد که این اقدامات تنها بخشی از راه‌حل هستند.
ایران در سال ۱۴۰۴ در لبه پرتگاه ناترازی‌های زیست‌محیطی، اقتصادی و اجتماعی قرار دارد. بحران آب و فرونشست زمین، همراه با ناترازی برق و گرمای بی‌سابقه، زندگی میلیون‌ها نفر را تهدید می‌کند. پزشکیان با تأکید بر ضرورت تغییرات ساختاری، خواستار رویکردی علمی و مشارکتی شده است. اما آیا دولت و جامعه می‌توانند به‌موقع برای جلوگیری از فاجعه اقدام کنند؟ پاسخ این سؤال به سرعت و کیفیت اقدامات در ماه‌های آینده بستگی دارد.
