توسط : در سال‌های اخیر، خروج سرمایه از اکوسیستم استارتاپی ایران شتاب گرفته و سرمایه‌گذاران و کارآفرینان ایرانی منابع خود را به کشورهای همسایه، به ویژه کشورهای عربی، منتقل کرده‌اند. بنیان‌گذاران شرکت‌هایی مانند سرآوا، تپسی و الوپیک نمونه‌های بارزی از این روند هستند. «علی عبدالهی»، کارشناس اقتصاد دیجیتال، عدم ثبات اقتصادی و ضعف‌های زیرساختی را دلایل اصلی جذابیت نداشتن محیط داخلی می‌داند؛ وضعیتی که نه تنها قدرت مالی استارتاپ‌ها را کم می‌کند، بلکه انگیزه نسل جوان کارآفرین را برای ورود به این حوزه نیز کاهش می‌دهد.
سرمایه، چه به صورت مالی و چه دانشی، پایه هر اقتصادی است که به دنبال پیشرفت در نوآوری باشد. اما ایران در سال‌های گذشته مسیری برعکس را طی کرده و خروج تدریجی این سرمایه‌ها از اکوسیستم استارتاپی مشاهده می‌شود. این پدیده، هرچند آرام به نظر می‌رسد، تهدیدی عمیق برای آینده اقتصاد دیجیتال کشور به حساب می‌آید.
سرمایه‌گذاری بنیان‌گذار سرآوا در استارتاپ‌های عراقی
شرایط ایران در سال‌های اخیر باعث شده بسیاری از سرمایه‌گذاران ایرانی، سرمایه خود را به کشورهای عربی همسایه ببرند. «سعید رحمانی»، بنیان‌گذار سرآوا، نمونه‌ای روشن از این ماجراست. او با همکاری «محمد الحکیم»، مدیرعامل سابق کریم در عراق و اردن، صندوق سرمایه‌گذاری جسورانه EQIQ را راه‌اندازی کرده که بر اساس گزارش Wamda، در ابوظبی مستقر است و تمرکز آن بر استارتاپ‌های عراقی است.
این صندوق تاکنون ۸.۵ میلیون دلار در پنج استارتاپ حوزه‌های تجارت الکترونیک، لجستیک و فین‌تک سرمایه‌گذاری کرده و در حال جمع‌آوری ۱۵ میلیون دلار سرمایه جدید است که اندازه آن را به ۳۰ میلیون دلار می‌رساند. رحمانی در مصاحبه با Wamda بر پتانسیل بالای نوآوری در عراق تأکید کرده است. او پیش از این بنیان‌گذار و مدیرعامل سرآوا بود که سال گذشته از سهامداری در دیجی‌کالا و گروه هزاردستان (شرکت مادر دیوار) خارج شد.
فعالیت هم‌بنیان‌گذار الوپیک در استارتاپ عراقی
در این میان، استارتاپ «باکسی» با حضور «مهرشاد پزشک»، کارآفرین ایرانی و هم‌بنیان‌گذار الوپیک، پس از دریافت ۱.۵ میلیون دلار از صندوق EQIQ (صندوق رحمانی)، فعالیت رسمی خود را در عراق شروع کرده است. هدف باکسی، ساماندهی بازار لجستیک این کشور است. این پلتفرم با هوشمندسازی، بیش از ۱۵۰۰ شرکت پستی عراق را یکپارچه کرده و به کسب‌وکارها اجازه می‌دهد با الگوریتم‌های هوش مصنوعی، بهترین گزینه ارسال را برای هر سفارش به طور لحظه‌ای انتخاب کنند و فرآیندها را بهینه سازند.
صندوق EQIQ نه تنها سرمایه‌گذار، بلکه هم‌بنیان‌گذار باکسی نیز هست و با تکیه بر تجربیات موفق و تیم مدیریتی آن، قصد دارد این استارتاپ را به یکی از پایه‌های اصلی زیرساخت دیجیتال و تجارت الکترونیک عراق تبدیل کند.
مسیر بنیان‌گذاران اسنپ و تپسی به خارج از کشور
«میلاد منشی‌پور»، بنیان‌گذار تپسی، نیز با استارتاپ جدید AIR Prop وارد حوزه مشاوره املاک جهانی شده است. این شرکت با دفتر مرکزی در دبی، ۲۰ میلیون دلار از Unique Properties جذب کرده و راه را برای ایجاد نخستین پلتفرم هوش مصنوعی املاک در منطقه هموار کرده است.
این موارد تنها بخشی از داستان است و سرمایه‌گذاران خارجی فعال در ایران نیز فعالیت‌های خود را به کشورهای منطقه گسترش داده‌اند. برای مثال، «محمود فوز» و «ایاد القصار»، بنیان‌گذاران اسنپ، در سال ۲۰۲۱ به همراه پنج نفر دیگر در دبی، Qlub را تأسیس کردند؛ پلتفرمی برای مشاهده منو، سفارش و پرداخت در کافه‌ها و رستوران‌ها از طریق موبایل. این شرکت در ۲۰۲۲ با ۱۷ میلیون دلار و در ۲۰۲۳ با ۲۵ میلیون دلار سرمایه جذب کرد. Qlub اکنون در امارات، عربستان، سنگاپور، هنگ‌کنگ، قطر، کویت، برزیل، کره‌جنوبی، استرالیا و مالزی فعال است و اخیراً راند ۳۰ میلیون دلاری جدید را به پایان رسانده است.
روندی که معکوس شده است
خروج سرمایه‌ها فراتر از چند آمار و خبر است و روایتی بلندمدت با ریشه‌های عمیق در اقتصاد و سیاست‌های کلان دارد. این وضعیت در حالی است که تا یک دهه پیش، اکوسیستم استارتاپی ایران چهره‌ای متفاوت داشت. در آن دوران، سرمایه‌گذاران داخلی با ریسک‌پذیری بیشتر روی ایده‌های نو سرمایه‌گذاری می‌کردند و این امر به تولد غول‌هایی مانند دیجی‌کالا، اسنپ، کافه‌بازار و دیوار منجر شد. بسیاری آن دوره را آغاز دهه طلایی استارتاپ‌ها در ایران می‌دانند؛ زمانی که سرمایه ایرانی در داخل گردش داشت و امید به آینده‌ای درخشان در اقتصاد دیجیتال وجود داشت. اما فشارهای اقتصادی، تحریم‌ها، مسائل داخلی و ناملایمتی‌ها این روند را معکوس کرد. نمونه‌هایی مانند حمله به دفتر سرآوا در اردیبهشت ۱۳۹۷ و پخش شب‌نامه علیه استارتاپ‌ها گواه این تغییر هستند.
امروز، آمارها نشان می‌دهند اعتماد و انگیزه لازم برای تکرار آن دوران در ایران وجود ندارد. پرسش اصلی این است که چه عواملی سرمایه‌گذاران ایرانی را به سمت بازارهای خارجی سوق داده است؟
دلایل اصلی خروج سرمایه استارتاپی
«علی عبدالهی»، کارشناس اقتصاد دیجیتال، در گفت‌وگو با دیجیاتو دلایل خروج سرمایه و استارتاپ‌ها از ایران به کشورهای منطقه مانند امارات، قطر، عربستان و عراق را در دو محور اقتصادی و زیرساختی خلاصه کرد. او بزرگ‌ترین مانع را عدم ثبات در اقتصاد کلان، سیاست‌های پولی و مالی دانست: «نوآوری با عدم قطعیت همراه است، اما نوسانات شدید ارز، تغییرات مداوم سیاست‌ها و جابه‌جایی مدیران اقتصادی، ریسک را غیرقابل تحمل می‌کند. سرمایه‌گذاران به دنبال محیط‌های باثبات‌تر برای برنامه‌ریزی آینده می‌روند.»
عبدالهی سیاست‌های حمایتی ناکارآمد در حوزه سرمایه‌گذاری و کارآفرینی را نیز مؤثر می‌داند. نظام مالیاتی، بیمه‌ای و ارزی انگیزه کافی ایجاد نمی‌کند. سرمایه‌گذاری خطرپذیر مسیر پایداری ندارد و ورود استارتاپ‌ها به بازار سرمایه ناموفق بوده است. در سطح جهانی، عرضه اولیه سهام (IPO) ابزار کلیدی رشد استارتاپ‌هاست، اما در ایران، ملاحظات و عدم اطمینان بازار مانع آن شده است.
او به بازار محدود داخلی با جمعیت ۹۰ میلیونی اشاره کرد که ظرفیت رشد محدودی دارد. برای توسعه واقعی، حضور در بازارهای منطقه‌ای و جهانی ضروری است، اما تحریم‌ها و محدودیت‌های FATF تبادلات مالی بین‌المللی را دشوار می‌کند و استارتاپ‌ها را به ثبت در کشورهای دیگر وادار می‌سازد.
بحران زیرساختی و قطعی برق
عبدالهی علاوه بر مسائل اقتصادی، مشکلات زیرساختی را فشار مضاعفی بر کسب‌وکارهای نوآور می‌داند. قطعی برق و بحران انرژی، ضعف زیرساخت‌های نرم‌افزاری و سخت‌افزاری، دشواری واردات تجهیزات پیشرفته مانند GPU برای هوش مصنوعی، و محدودیت‌های اینترنت و شبکه، محیط را برای استارتاپ‌ها تنگ‌تر کرده است.
او در مورد پیامدها گفت: «ادامه این روند، توان اقتصاد ملی را کاهش می‌دهد و امید نسل جوان به کارآفرینی داخلی را تضعیف می‌کند. وقتی کارآفرینان موفق مهاجرت را انتخاب می‌کنند، نسل جدید نیز از ابتدا به خروج فکر می‌کند و این چرخه نوآوری را تهدید می‌کند.»
با این حال، عبدالهی فرصت‌هایی برای اصلاح می‌بیند: «اعتبار مالیاتی برای شرکت‌های نوآور یا تسهیل ورود به بازار سرمایه می‌تواند مشکلات را کم کند. اگر دولت ثبات اقتصادی را تقویت و بسترهای سرمایه‌گذاری و بین‌المللی‌سازی را روشن کند، می‌توان این روند را مهار و امید را به کارآفرینی بازگرداند.»
او در خاتمه تأکید کرد که نوآوری منتظر تصمیم‌های بوروکراتیک نمی‌ماند. سرمایه به سمت محیط‌های باثبات و پربار حرکت می‌کند و سرعت در اصلاح سیاست‌ها و رفع موانع، کلید حفظ و رشد اقتصاد دیجیتال ایران است.
عبدالهی معتقد است دیگر سیاست‌های حمایتی در زمینه سرمایه‌گذاری و کارآفرینی نیز ناکارآمد است. نظام مالیاتی، بیمه‌ای و ارزی به‌گونه‌ای طراحی نشده است که انگیزه کافی برای سرمایه‌گذاران ایجاد کند. سرمایه‌گذاری خطرپذیر هنوز مسیر پایداری در کشور ندارد و تجربه ورود استارتاپ‌ها به بازار سرمایه نیز ناموفق بوده است. این در حالی است که در سطح جهانی عرضه اولیه سهام (IPO) یکی از اصلی‌ترین ابزارهای رشد استارتاپ‌ها محسوب می‌شود؛ اما در ایران ملاحظات متعدد و فضای نامطمئن بازار سرمایه مانع تحقق این مسیر شده است.
او به بازار محدود داخلی نیز به عنوان یکی دیگر از عوامل مهاجرت استارتاپ‌ها اشاره کرد و گفت: «با جمعیتی حدود ۹۰ میلیون نفر بازار ایران ظرفیت رشد محدودی دارد. برای توسعه واقعی شرکت‌ها نیازمند حضور در بازارهای منطقه‌ای و جهانی هستند؛ اما تحریم‌ها و محدودیت‌های ناشی از FATF مانع از انجام تبادلات مالی بین‌المللی می‌شود و استارتاپ‌ها را ناگزیر می‌کند که در کشورهای دیگر ثبت شوند.»
بحران مضاعف با قطعی برق و ضعف زیرساختی
این کارشناس اقتصاد دیجیتال معتقد است که در کنار مسائل اقتصادی، مشکلات زیرساختی نیز فشار مضاعفی بر کسب‌وکارهای نوآور وارد کرده است. قطعی برق و بحران انرژی، ضعف در زیرساخت‌های نرم‌افزاری و سخت‌افزاری، دشواری در واردات تجهیزات پیشرفته مانند GPU برای فعالیت‌های مرتبط با هوش مصنوعی و محدودیت‌های اینترنت و شبکه محیط فعالیت را برای استارتاپ‌ها بیش از پیش تنگ کرده است.
او در خصوص پیامدهای خروج سرمایه ادامه داد: «تداوم این روند پیامدهای سنگینی برای اقتصاد دیجیتال ایران خواهد داشت. از یک سو خروج سرمایه‌ها باعث کاهش توان اقتصاد ملی می‌شود و از سوی دیگر امید و انگیزه نسل جوان برای کارآفرینی در داخل کشور تضعیف خواهد شد. زمانی که کارآفرینان موفق الگوی مهاجرت را انتخاب می‌کنند نسل تازه‌نفس کارآفرینان نیز از همان ابتدا به فکر خروج می‌افتند؛ روندی که می‌تواند چرخه نوآوری داخلی را با خطر جدی مواجه کند.»
عبدالهی معتقد است که در این بین فرصت‌هایی برای اصلاح نیز وجود دارد. او به دیجیاتو گفت:
«اقداماتی مانند اعتبار مالیاتی برای شرکت‌های نوآور یا برنامه‌هایی جهت تسهیل ورود استارتاپ‌ها به بازار سرمایه می‌تواند بخشی از مشکلات را کاهش دهد. اگر دولت بتواند ثبات اقتصادی را تقویت کرده و بسترهای روشن‌تری برای سرمایه‌گذاری و بین‌المللی شدن استارتاپ‌ها ایجاد کند امکان مهار این روند و بازگشت امید به فضای کارآفرینی وجود دارد.»
او در پایان بیان کرد که نوآوری در انتظار تصمیم‌های بوروکراتیک نمی‌ماند. سرمایه به سمت محیط‌های باثبات و غنی حرکت می‌کند. بنابراین سرعت در اصلاح سیاست‌ها و رفع موانع، شرط اصلی حفظ و توسعه اقتصاد دیجیتال ایران خواهد بود.
