توسط : نقشه راه تاکسی هوایی ایران: چشم‌اندازی برای جابه‌جایی هوایی پیشرفته
دفتر مطالعات انرژی، صنعت و معدن مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی در گزارش جامع خود با عنوان «ملاحظات زیست‌بوم سامانه‌های جابه‌جایی هوایی پیشرفته در ایران (با تمرکز بر تاکسی هوایی)»، نقشه راهی برای توسعه تاکسی‌های هوایی و سامانه‌های جابه‌جایی هوایی پیشرفته در ایران ارائه کرده است. این گزارش، با بررسی دقیق فرصت‌ها، چالش‌ها و الزامات این فناوری نوظهور، به تشریح جنبه‌های مختلف توسعه این زیست‌بوم در پنج محور کلیدی پرداخته و راهکارهایی برای تحقق آن در کوتاه‌مدت، میان‌مدت و بلندمدت پیشنهاد داده است. در این مقاله، جزئیات این نقشه راه، مزایا و موانع توسعه تاکسی‌های هوایی در ایران، و نقش آن در آینده حمل‌ونقل کشور بررسی میشود.
تاکسی هوایی چیست و چرا اهمیت دارد؟
سامانه‌های جابه‌جایی هوایی پیشرفته به مجموعه‌ای از هواگردهای نوین با قابلیت عمود برخاست و فرود (eVTOL) اشاره دارند که عمدتاً از پیش‌رانه‌های الکتریکی یا هیبریدی استفاده می‌کنند. این سامانه‌ها امکان جابه‌جایی مسافر و کالا را به‌صورت برحسب تقاضا (بدون برنامه‌ریزی قبلی) فراهم می‌کنند و در پروازهای کوتاه‌برد و میان‌برد، ایمن، پاک و کارآمد عمل می‌کنند. علاوه بر حمل‌ونقل مسافر، این فناوری در حوزه‌های متنوعی مانند کشاورزی هوشمند، مدیریت منابع طبیعی، خدمات اورژانس، پدافند غیرعامل و عملیات ویژه صنعتی کاربرد دارد.
تاکسی‌های هوایی، به‌عنوان یکی از مهم‌ترین کاربردهای این سامانه‌ها، می‌توانند تحولی در حمل‌ونقل درون‌شهری و بین‌شهری ایجاد کنند. این فناوری با کاهش زمان سفر، رفع مشکلات ترافیک شهری، و ارائه گزینه‌ای پایدار و کم‌آلاینده، به‌ویژه در کلان‌شهرهای پرجمعیت، پتانسیل بالایی برای بهبود کیفیت زندگی دارد.
جایگاه جهانی تاکسی‌های هوایی
در سطح جهانی، شرکت‌هایی مانند Archer Aviation، Joby Aviation و Lilium در حال توسعه تاکسی‌های هوایی هستند و شهرهایی مانند دبی، سنگاپور و لس‌آنجلس برنامه‌های آزمایشی (پایلوت) را آغاز کرده‌اند. به‌عنوان مثال، ابوظبی با همکاری Archer Aviation قصد دارد تا سال ۲۰۲۶ تاکسی‌های هوایی eVTOL را در مقیاس تجاری راه‌اندازی کند. این پیشرفت‌ها نشان‌دهنده پتانسیل عظیم این فناوری است، اما در عین حال، چالش‌های حقوقی، امنیتی و زیرساختی متعددی را نیز به همراه دارد.
محورهای کلیدی توسعه تاکسی هوایی در ایران
ایران از نظر دانش فنی و توانمندی‌های صنعتی در حوزه هوافضا، به‌ویژه در بخش دفاعی، از ظرفیت‌های قابل‌توجهی برخوردار است. وجود دانشگاه‌های برتر، پژوهشگاه‌های هوافضا، و شرکت‌های دانش‌بنیان، بستری برای توسعه فناوری‌های مرتبط با تاکسی‌های هوایی فراهم کرده است. گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس تأکید می‌کند که سرریز فناوری از بخش دفاعی به حوزه غیرنظامی می‌تواند به تسریع توسعه این سامانه‌ها کمک کند.
با این حال، چالش‌هایی مانند عدم دسترسی به فناوری‌های پیشرفته جهانی به دلیل تحریم‌ها، کمبود سرمایه‌گذاری در تحقیق و توسعه، و نیاز به استانداردسازی فناوری‌های eVTOL همچنان مانع پیشرفت سریع این حوزه هستند. برای رفع این موانع، همکاری بین بخش‌های دولتی، خصوصی و دانشگاهی ضروری است.
توسعه تاکسی‌های هوایی نیازمند زیرساخت‌های فیزیکی مانند ورتی‌پورت‌ها (Vertiports) برای برخاست و فرود، ایستگاه‌های شارژ الکتریکی، و سیستم‌های مدیریت ترافیک هوایی (UTM) است. ایران با وجود شبکه فرودگاهی و زیرساخت‌های ارتباطی موجود، پتانسیل ایجاد این زیرساخت‌ها را دارد، اما هزینه‌های بالای ساخت و نگهداری این امکانات، به‌ویژه در کلان‌شهرها، یک چالش بزرگ محسوب میشود.
از منظر ارتباطی، توسعه شبکه‌های 5G و سیستم‌های ناوبری پیشرفته برای مدیریت پروازهای خودکار و هوشمند تاکسی‌های هوایی ضروری است. در حال حاضر، ایران در حوزه ارتباطات و فناوری اطلاعات پیشرفت‌هایی داشته، اما برای پشتیبانی از سامانه‌های جابه‌جایی هوایی پیشرفته، نیاز به سرمایه‌گذاری‌های بیشتری وجود دارد.
یکی از مهم‌ترین موانع توسعه تاکسی‌های هوایی در ایران، فقدان چارچوب قانونی مشخص است. گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس اشاره می‌کند که در قانون برنامه هفتم توسعه، به‌صورت صریح به زیست‌بوم جابه‌جایی هوایی پیشرفته اشاره نشده است. با این حال، مواد ۹۹ و ۱۱۹ این قانون، که بر افزایش سهم فناوری‌های پیشرفته در تولید ناخالص داخلی و توسعه حمل‌ونقل هوایی تأکید دارند، می‌توانند به‌عنوان مبنای قانونی برای حمایت از این حوزه مورد استفاده قرار گیرند.
برای پیشبرد این فناوری، تدوین مقررات ایمنی، استانداردهای پرواز، و چارچوب‌های صدور مجوز برای تاکسی‌های هوایی ضروری است. همچنین، اصلاح اسناد بالادستی مانند سند جامع توسعه هوافضای کشور و لوایح مرتبط با ساماندهی پهپادهای غیرنظامی می‌تواند به ایجاد بستری قانونی برای توسعه این سامانه‌ها کمک کند.
ایران با داشتن شبکه قطب و اقمار، یعنی کلان‌شهرهایی که با شهرهای کوچک‌تر ارتباط دارند، فرصت‌های منحصربه‌فردی برای توسعه تاکسی‌های هوایی دارد. این شبکه می‌تواند برای اتصال شهرهای بزرگ به مناطق کمتر توسعه‌یافته یا صعب‌العبور استفاده شود. علاوه بر این، ظرفیت‌های موجود در حوزه گردشگری هوایی، خدمات اورژانس، و مدیریت بحران نیز از دیگر زمینه‌های بالقوه برای بهره‌گیری از تاکسی‌های هوایی هستند.
با این حال، شناسایی دقیق این ظرفیت‌ها نیازمند مطالعات امکان‌سنجی و برنامه‌ریزی منطقه‌ای است. به‌عنوان مثال، شهرهایی مانند تهران، مشهد و شیراز به دلیل تراکم جمعیتی بالا و نیاز به حمل‌ونقل سریع، می‌توانند به‌عنوان نقاط شروع برنامه‌های آزمایشی انتخاب شوند.
یکی از بزرگ‌ترین چالش‌های توسعه تاکسی‌های هوایی در ایران، پذیرش اجتماعی این فناوری است. گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس به موانع فرهنگی و اجتماعی متعددی اشاره کرده است، از جمله:
- هزینه بالای خدمات: قیمت تاکسی‌های هوایی در مقایسه با سایر روش‌های حمل‌ونقل (مانند اتوبوس یا تاکسی‌های زمینی) ممکن است برای اکثریت مردم مقرون‌به‌صرفه نباشد، که این امر می‌تواند به نابرابری اجتماعی منجر شود.
- نگرانی‌های امنیتی: وجود مناطق پرواز ممنوع در بسیاری از شهرهای ایران، به‌ویژه تهران، و حساسیت‌های امنیتی مرتبط با پرواز هواگردهای کم‌ارتفاع، پذیرش این فناوری را دشوار می‌کند.
- نقض حریم خصوصی: پرواز تاکسی‌های هوایی در ارتفاع پایین ممکن است نگرانی‌هایی درباره حریم خصوصی منازل مسکونی ایجاد کند.
- تجربیات منفی گذشته: حوادث هوانوردی در ایران باعث شده که اعتماد عمومی به فناوری‌های جدید هوایی محدود باشد.
برای غلبه بر این چالش‌ها، آموزش عمومی، شفافیت در عملکرد سامانه‌ها، و اجرای پروژه‌های آزمایشی موفق می‌توانند به افزایش اعتماد و پذیرش اجتماعی کمک کنند.
مزایا و فرصت‌های تاکسی هوایی در ایران
توسعه تاکسی‌های هوایی می‌تواند به‌عنوان یک صنعت پیشران عمل کند و فرصت‌های متعددی ایجاد نماید:
- ایجاد اشتغال: این فناوری می‌تواند مشاغل جدیدی در زمینه طراحی، تولید، نگهداری و عملیات هواگردها ایجاد کند.
- جذب سرمایه‌گذاری خصوصی: با توجه به جذابیت این صنعت، بخش خصوصی می‌تواند نقش کلیدی در تأمین مالی و توسعه زیرساخت‌ها ایفا کند.
- کاهش هزینه‌های حمل‌ونقل: در بلندمدت، تاکسی‌های هوایی می‌توانند با کاهش زمان سفر و مصرف سوخت، هزینه‌های بهره‌برداری را کاهش دهند.
- تقویت گردشگری: استفاده از تاکسی‌های هوایی برای دسترسی به مناطق گردشگری صعب‌العبور می‌تواند صنعت گردشگری ایران را تقویت کند.
علاوه بر حمل‌ونقل مسافر، تاکسی‌های هوایی می‌توانند در حوزه‌های زیر تأثیرگذار باشند:
- خدمات اورژانس: انتقال سریع بیماران به بیمارستان‌ها در شرایط اضطراری.
- مدیریت بحران: ارسال کمک‌های فوری به مناطق زلزله‌زده یا سیل‌زده.
- کشاورزی هوشمند: سم‌پاشی دقیق مزارع یا نظارت بر منابع طبیعی.
موانع و چالش‌های توسعه تاکسی هوایی در ایران
تراکم بالای جمعیت در کلان‌شهرها، وجود تجهیزات حساس و حیاتی در برخی شهرها، و محدودیت‌های حریم هوایی، از مهم‌ترین موانع توسعه تاکسی‌های هوایی هستند. برای مثال، تهران به دلیل داشتن مناطق پرواز ممنوع متعدد، چالش‌های امنیتی پیچیده‌ای برای اجرای این فناوری دارد.
ساخت زیرساخت‌های مورد نیاز، مانند ورتی‌پورت‌ها و سیستم‌های مدیریت ترافیک هوایی، نیازمند سرمایه‌گذاری‌های کلان است. در شرایط فعلی اقتصاد ایران، تأمین مالی این پروژه‌ها توسط دولت دشوار است و جذب سرمایه‌گذاری خصوصی نیز با موانعی مانند ریسک بالای بازگشت سرمایه مواجه است.
همان‌طور که پیش‌تر ذکر شد، نگرانی‌های مربوط به هزینه خدمات، نابرابری اجتماعی، و عدم اعتماد به ایمنی، پذیرش تاکسی‌های هوایی را با چالش مواجه کرده است. این مسائل نیازمند برنامه‌ریزی فرهنگی و اجتماعی بلندمدت هستند.
نقشه راه پیشنهادی برای توسعه تاکسی هوایی در ایران
در کوتاه‌مدت، توسعه تاکسی‌های هوایی در ایران به دلیل موانع زیرساختی و امنیتی، اولویت بالایی ندارد. با این حال، اقدامات زیر می‌توانند پایه‌ای برای پیشرفت این فناوری فراهم کنند:
- مطالعات امکان‌سنجی: شناسایی شهرهای مناسب برای اجرای پروژه‌های آزمایشی، مانند جزایر کیش و قشم که محدودیت‌های امنیتی کمتری دارند.
- تدوین چارچوب قانونی: اصلاح اسناد بالادستی مانند سند جامع توسعه هوافضای کشور و ایجاد مقررات برای ساماندهی پهپادها و هواگردهای eVTOL.
- همکاری بین‌نهادی: ایجاد هماهنگی بین نهادهای دفاعی، امنیتی، و بخش خصوصی برای رفع موانع قانونی و عملیاتی.
در میان‌مدت، اجرای برنامه‌های پایلوت با تمرکز بر کاربردهای عمومی و اجتماعی می‌تواند به بلوغ فناوری و جلب اعتماد عمومی کمک کند. پیشنهادات کلیدی شامل:
- تمرکز بر خدمات اورژانس و گردشگری: استفاده از تاکسی‌های هوایی برای انتقال بیماران یا توسعه گردشگری در مناطق توریستی.
- انتخاب مکان‌های محدود: اجرای پروژه‌های آزمایشی در شهرهای با تراکم پایین یا جزایر جنوبی کشور.
- مشارکت بخش خصوصی: تشویق شرکت‌های دانش‌بنیان و سرمایه‌گذاران خصوصی برای مشارکت در توسعه فناوری و زیرساخت‌ها.
در بلندمدت، هدف اصلی باید عمومی‌سازی خدمات تاکسی هوایی و کاهش هزینه‌ها باشد. این هدف نیازمند اقدامات زیر است:
- توسعه زیرساخت‌های گسترده: ساخت شبکه‌ای از ورتی‌پورت‌ها و سیستم‌های مدیریت ترافیک هوایی در کلان‌شهرها.
- کاهش هزینه‌های عملیاتی: استفاده از فناوری‌های پیشرفته‌تر و مقیاس‌پذیری برای کاهش قیمت خدمات.
- افزایش پذیرش اجتماعی: اجرای کمپین‌های آموزشی و نمایش موفقیت پروژه‌های آزمایشی برای جلب اعتماد عمومی.
نقش بخش حاکمیتی و خصوصی در توسعه تاکسی هوایی
گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس تأکید می‌کند که توسعه تاکسی‌های هوایی بدون همکاری بین بخش دولتی و خصوصی ممکن نیست. دولت می‌تواند با ارائه تسهیلات مالی، معافیت‌های مالیاتی، و تضمین‌های سرمایه‌گذاری، بخش خصوصی را به مشارکت در این حوزه تشویق کند. در مقابل، بخش خصوصی می‌تواند با نوآوری در فناوری و مدیریت پروژه‌ها، هزینه‌ها و زمان توسعه را کاهش دهد.
همچنین، سازمان هواپیمایی کشوری و وزارت راه و شهرسازی باید نقش محوری در تدوین استانداردها و نظارت بر عملیات تاکسی‌های هوایی ایفا کنند. همکاری با نهادهای بین‌المللی، مانند آژانس ایمنی هوایی اروپا (EASA)، نیز می‌تواند به انتقال دانش و استانداردهای جهانی به ایران کمک کند.
پیشنهادات تکمیلی برای پیشبرد نقشه راه
- تدوین طرح‌های عملیاتی: تهیه برنامه‌های دقیق با مشخص کردن مکان‌های عملیاتی، تعداد هواگردهای مورد نیاز، منابع مالی، و مدل‌های مشارکت بخش خصوصی.
- تقویت زیست‌بوم نوآوری: حمایت از استارتاپ‌ها و شرکت‌های دانش‌بنیان فعال در حوزه هوافضا برای توسعه فناوری‌های eVTOL.
- ایجاد کارگروه تخصصی: تشکیل کارگروهی با حضور نمایندگان دولت، بخش خصوصی، و دانشگاه‌ها برای هماهنگی و نظارت بر توسعه تاکسی‌های هوایی.
- ارتقای زیرساخت‌های ارتباطی: سرمایه‌گذاری در شبکه‌های 5G و سیستم‌های مدیریت ترافیک هوایی برای پشتیبانی از پروازهای خودکار.
- برنامه‌های آموزشی عمومی: اجرای کمپین‌های رسانه‌ای برای معرفی مزایای تاکسی‌های هوایی و کاهش نگرانی‌های اجتماعی.
آینده‌ای امیدوارکننده با برنامه‌ریزی دقیق
نقشه راه ارائه‌شده توسط دفتر مطالعات انرژی، صنعت و معدن، چشم‌اندازی جامع برای توسعه تاکسی‌های هوایی و سامانه‌های جابه‌جایی هوایی پیشرفته در ایران ترسیم کرده است. این فناوری، با پتانسیل تحول در حمل‌ونقل، گردشگری، و خدمات عمومی، می‌تواند به‌عنوان یک صنعت پیشران، نقش مهمی در اقتصاد دانش‌بنیان ایران ایفا کند. با این حال، موانع امنیتی، زیرساختی، و اجتماعی، توسعه این حوزه را در کوتاه‌مدت با چالش مواجه کرده است.
برای موفقیت در این مسیر، ایران باید با تمرکز بر پروژه‌های آزمایشی در میان‌مدت، تقویت همکاری‌های بین‌نهادی، و تدوین چارچوب‌های قانونی، بستری برای بلوغ این فناوری ایجاد کند. در بلندمدت، عمومی‌سازی خدمات و کاهش هزینه‌ها می‌تواند تاکسی‌های هوایی را به بخشی جدایی‌ناپذیر از حمل‌ونقل ایران تبدیل کند. با برنامه‌ریزی دقیق و استفاده از ظرفیت‌های داخلی، ایران می‌تواند در این صنعت نوظهور به بازیگری منطقه‌ای تبدیل شود.
